Mahni inthat chungchâng

- Revd Chuauthuama

Vànglaini chanchinbu (19.6.2010)-ah khân Lalzuia Colney khán hlamzuih chungchâng a ziak tàwp lamah mahni inthat chungchâng a rawn hâwl tel zauh va. A ziak dàn en kha chuan mahni inthat chu ‘thiam lohna bâwmah’ a khung fai vek tih tùr a ni. Khatiang kha hmàn atanga ngaihdàn dinglai a ni a, ngaihtuah chian erawh chuan museum-a khung tlâk a ni tawh zâwk hial àwm e. Chuvàngin chîk zâwkin mahni inthat chungchâng hi ûmzui a ngai niin a lang.

BD ka zir laiin mahni inthat chungchâng hi chîk taka chhuiin assignment paper-ah ka lo nei tawh a; mahni inthat tih hrilhfiah dàn hi mithiam hrang hrangin an ziak a. Mahse chûngte chu chhui lovin Mizoram Presbyterian Kohhran hrilhfiah dàn hi en ila, a tâwk mai àwm e: ‘Mahni intihlum chu, mi tu pawh, mahni intihhlum theihna eng pawh hmanga, hre reng leh tum renga mahni nunna titâwp (la) te hi an ni”’ tih a ni (SEC 122:8). Chutianga mahni intihlumte chu an awmin mitthi dâr pawh vuak loh tùr tih a ni a (SEC 119:28/2). Vui dàn pângngai lo deuhva vui tùr tih a ni bawk. Mahni intihlum emaw intihhlum tum emaw chungchângah hian ngaihdàn thar kan neih a hun tawh hle. Mithiamte chuan mahni intihhlum duhna khawp thinlung put hi natna (disease) chi khatah an ngai. Chuti a nih chuan mahni intihlumte hi en tlêu ngawt chi an ni lo ang.

Kristian sakhua din tirh lamah kha chuan mahni intihhlum hi nun dàn phung chi khatah an ngai deuh niin a lang. Tihduhdahna hrehawm tak tuar ai chuan mahni lo intihhlum khalh ta mai kha an awm nawk a ni. Thuthlung Hluiah mahni intihlum mi paruk kan hmu a, chûngte chu - Abimeleka, Samsona, Saula, Saula râlthuam kengtu, Ahithophela leh Zimria te an ni a (Ror. 9:54; 16:28-31; I Sam 31:1-6; I Chr. 10:5; II Sam 17:23; I Lal. 16:18). An intihhlum chhan kan zir chuan dinhmun harsa takah an ding tih kan hria. Thuthlung Hluiah hian mahni intihlum sawisèlna hmuh tùr a awm hran lo. An ruangte pawhin an hnam dàna phûm a hlawh lo chuang lo bawk.

Thuthlung Tharah pawh mahni intihlum sawisèlna hi Isua thusawiah emaw Tirhkohte tawngkamah emaw hmuh tùr a awm hran lo. Thuthlung Tharah mahni intihlum kan hmuh chhun chu Juda Iskariota chauh a ni. Juda Iskariota thih dàn hi mahni inthat sawisèlna rawngkai zâwngin hrilhfiah tâwk an lo awm ta a. Juda-te zîngah tlai khawhnûah an Rabbi thenkhatin ‘Tual that suh’ tih thupêk hi mahni intihhlum khapna angin an hrilhfiah hnuhnawh bawk a. Juda-te chanchin ziaktu Josephus-a (AD 37-100?) chuan mahni intihlum chu Pathian zah lohna angin a sawi a. Mahse Masada kulh vêngtu Juda pasaltha leh an chhûngte mi 960 zet intihlum erawh chu a fak hle thung si!

Mahni intihhlum sual ngaihdam theih loh anga hrilhfiah hi Bible sawi dàn ni lovin tlai khawhnûa Augustine-a (AD 354-430) sawi dàn atanga lâk a ni. Augustine-a chuan kum AD 395-ah khân, “....mahni inthatte chuan, sual ngaihdam theih loh an ti a ni” a lo ti a. Chumi chu Kristiante hian ngaihtuah chiang nawn vak tawh chuang lovin tûn thleng hian kan chhawm nung ta zêl mai a ni. Sual ngaihdam theih loh anga a sawina chhan pawh sim lehna hun an nei hman tawh lo ni-a a ngaih vàng a ni. Augustine-a ngaihdàn tawmin kum AD 452-ah Arles inkhâwmpui chuan mahni intihhlum a khap ta a. A hnûah Toledo inkhâwmpuiah phei chuan Kristian dàna invui an khap ta a; mahni intihhlum tum, hlawhchhamte chu an lo tha leh a nih pawhin puithiamah tan khap a ni bawk. Kum AD 563-a Braga inkhâwmpuiah phei chuan mahni inthat thlarau tâna tawngtai pawh khap tel a ni a; thlàna phùm an nih dâwn pawhin hla sak âwih a ni lo.

Hun laihàwl laia theologian, Thomas Aquinas-a (1224-1274) chuan mahni intihlum chungchânga Augustine-a ngaihdàn kha a rawn thlâwp a, “Mahni inthat chu a siamtu pawisa lo a ni a, tumahin mahni nunna chungah hian thu an nei lo. Mahni nunna tichhetu chuan a siamtu Pathian lakah thil a tisual a ni” tiin an a rawn khawh belh a. Kum 1270-ah France lalber Louis IX chuan thuchhuah siamin, “Mahni inthat sum leh pai zawng zawng chu Kohhranin a nei vek ang” a ti a. Italy ramah pawh kum 1670 atang khân mahni intihlum chu misual khaihlum angin an khai thin.

Hetiang hian Kristian ram ni si, khawvêl ram hrang hrangah mahni intihlum chungchângah ngaihdàn leh tih dàn tha lo tak a lo piang zêl a. Mahni inthah tum, hlawhtling hman ta lote chu dàn anga thubuai siamsak theih an ni a. India ramah pawh IPC Section 309 hmanga mana lung ina kum khat tàntîr emaw pawisa chàwitîr emawa hrem tùr an ni. India ramah hian kum tin mi 4,50,000 chuang IPC 309 hmangin thubuai siamsak an la ni.

Kan ramah pawh hian mahni intihlum chungchânga kan tih dàn chu Augustine-a ngaihdàn thing tawh tak ang kha a la ni ta fan a. Kan kohhran upa min pâwl meuh pawhin chanchinbuah, “Simtu tùr leh inchhîr tùr a awm lo va, Isua hnên pan leh tùr lah a awm hek lo…. Hetiang hi a nih avàngin, vànram kai lo tùr hriat sa pawh Kohhranin lo vui ve emaw, Kohhran biak-in dâr lo vuak ve rawk emaw kha a inhmeh chiah em tih hi ngaihtuah chian a tha” a la ti fan a. Vànram kaitîr theitu kan ni lo hlauh hi a vànneihthlâk mang e. A kaitîr theitu Pathian hian engtin ngai maw?

Khawvêl zau zâwk kan thlîr chuan mahni inthat chungchângah an ngaihdàn an sawh sawn thui ta hle. Anglican kohhran chuan mahni intihlumte chungchânga dàn dinglai nuai bo dàn kawng zawng tùrin commission a din a. America rama Lutheran kohhran chuan mahni inthat, sual ngaihdam theih loh anga an ngaih thin chu a paih tawh bawk. Roman Catholic kohhran pawhin thuchhuah thar an siam a. Cardinal Cushing-a’n chu thuchhuah a sawifiah dàn chu a ngaihnawm hle mai, “Kristian dàna inphùm chu a khap ngei a; mahse an intihhlum laiin rilru fîm pumpuhlùm an pu ngei tih a chiang tùr a ni; chutianga chiang fakte tih chauh loh chu kohhran dàna vui zèl tùr a ni” tiin a sawi. American Judicial System ngaihdànah chuan mahni inthatte chu mi rilru kim lo tih a ni.

Presbyterian Church of India (PCI) dinna erawh chu Augustine hnung zuiin, “Mahni intihlumte chu dàn bawhchhia an ni a. Engtiang pawhin, mahni intihlumte hian, Pathianin nunna a siam chhan dàn an bawhchhia a ni a. Chuvàngin, Kristiante chuan, kan rinna kalha thil tih a ni a, hetianga thihna vànduaithlâk tak hi kan la zam mai mai thei lo a ni” tih hi a la ni ta fan.

“Tual that suh’ tih thupêk hian mahni inthat a huam anga hrilhfiah a ni thin. Juda-ten ‘tualkhat leh hmêlma’ an thliar hrang a. Tual khat (mahni vêngte) mi thah chu Pathianin a khap a ni. I Joh. 3:15 thu, ‘tualthattu tumah chatuana nunna pai rêng an awm lo” ti-a Johana sawi hi a hma lam kan lâk tel a tha àwm mang e, “Tu pawh a unau hua chu tualthat a ni” tihin a hmakhalh kha. Mahni inthat chungchâng sawina chu a ni lo phawt.

Mahni intihhlum hi a tihchi loh a, vèn theih pawh a ni. Kuminah ringawt pawh mahni intihlum 20 aia tam an awm tawh a ni àwm e. Mahni intihhlum tum vènna kawngah hian kohhran leh khawtlângin tan kan lâk a ngai; tan lák ahneha an thih tawh hnûa diriam zui ni àwm taka vui dàn pângngai lova kan vui zui a nih chuan kan thiam bîk lo ang.

Mahni inthat hi kan thliar fuh kim thei tak meuh ang em? Hruia va inkhaihlum leh tûr ei emawte chauh hi kan hriat chhuah chhun an ni mai lô’ng maw? Zu in reng mai te, meizial zu reng mai, an taksain a ngeih lo tih hre chunga zu lui tlat te, drug-a inchiu sim thei lo, zàwi zàwia lo thi tate hi instalment-a mahni intihlum (instalment suicide) chu an ni ber lô’m ni? Kohhranin mâwi ang reng takin kan vui tho si a. An nghâwnga hruihrual a awm avàng maia vui dàn han tihdanglam kher hi a tûlna ka hre ta lo. Vui dàn pângngai thlapa vui ni se, mitthi chhûngte tân counselling rahbi pawimawh tak pakhat a tling thei zâwk ang.

Kohhran chauh ni lovin India sorkar pawh hian mahni intihhlum tum man theihna dàn a neih IPC Section 309 hi a tihbo a hun tawh a ni. Hemi tihtîr tùr hian kohhranhote pawh hian sorkar kan nawr a hun tawh. India ramah Kristian MP engemawzât an awm ve a, IPC 309 tibo tùra tan la kan hre tawh em? Mizo MP te pawh kan chah ni nghâl teh se. IPC 309 hi tihbo hmanhmawh a tûl tawh a ni. Mahni inthah duhna khawp neia rilru lama damlote khawngaihna nèna enkawl zui ták aruanga Jail-a khung tlat hi dàn sakei a ni a, hetiang dàn huaisàr (draconian law) hi hman zui tlâk a ni tawh lo.

Mahni inthat tùr vèn kawngah hian mi tinin mawhphurhna kan nei ang. Kohhran mipuite hnênah mahni intihhlum vènna chungchânga zirtîrna tha tlângaupui tam táwk a hun ta hle. A theih chuan mahni intihhlum vèn tum pawl ‘Suicide Prevention Association’ te pawh din ni ta sela. Damdawi-inah te hian ‘Suicide Prevention Centre’ din ni sela. Mahni intihhlum hi an chhûngte tân thil zahthlák a nih avàngin Pastor leh Kohhran Upate pawhin an rilru nâ chhâwk zàngkhai tùra ûmzui a tûl bawk ang.

Ka sawi ang hian kei chuan mahni intihlum chungchânga kan kohhran ngaihdàn hi thiat ka duh tawh khawp mai. Kum 1992-a Synod Social Front-in seminar a buatsaih khân ka paper-ah pawh ka ngaihdàn hi chiang takin ka tilang tawh a, ka âw hi thlalèra âu râwl a la ni mai thei; kohhran ngaihdàn hian min la phuar khawng bur rih si a. Mahse thangthar rilru zau leh khawngaihna ngah an lo chhuah hun hi Tlumtêa thlìr takin i lo thlîr teh phawt ang.

- Vanglaini